Verkrachting als entertainment: kan dat wel? Deze vraag houdt mij al bezig sinds 1998, toen ik zelf werd aangerand. Het gaat er niet zozeer om dát er seksueel geweld voorkomt in films, series of boeken. Hoe expliciet het geweld getoond wordt, is evenmin doorslaggevend. Het zou allemaal nog helpend kunnen zijn, taboedoorbrekend zelfs.

De discussie zou moeten gaan over de veelheid van verkrachtingsscènes en de bedroevende uitwerking daarvan. Met welk doel wordt seksueel geweld beschreven? Zien we ook de impact of is het puur een cliffhangertje?

En voor eenieder die nu bijna een tweet af heeft in de categorie ‘tegenwoordig mag er ook niks meer’: ik ben niet gemaakt van aardappelpuree en ik kijk, lees en schrijf er zeker over.

Kwalijk zijn al die keren dat je er totaal onverwacht, totaal onnodig mee wordt opgezadeld. Ben je net een beetje op weg om seks als iets positiefs te zien, lees je zo’n grappig bedoelde dialoog in een jeugdboek: ‘Kijk uit, je randt me bijna aan haha!’ Zit je net lekker in de bioscoop voor een feelgood-film, krijg je weer zo’n scène waarin een vrouw (ja, toch weer een vrouw) seksueel wordt belaagd – om vervolgens met bonzend hart en een misselijk gevoel op het puntje van het pluche de rest van de film uit te kijken, waarin deze gebeurtenis geen enkele navolging krijgt.

Slechteriken

Ik herinner het me nu nog, de eerste keer dat ik Costa! (2001) keek, luchtige vakantieliefdefilm van eigen bodem en dan ineens die bijna-verkrachtingsscène door de ‘slechteriken’ (allemaal in het zwart gekleed, voor alle duidelijkheid). Ze ontkwam, deed met pandaogen aangifte, initieerde kort erop spontane seks in een discotheektoilethokje. Het maakte zelfs niet uit dat deze jongeman halverwege wegliep, omdat hij moest optreden. Dat is verkrachtingsentertainment: even huilen en weer door met het ‘echte’ verhaal.

Dit is geen pleidooi om seksueel geweld buiten alle films, series en boeken te houden. Om voor elke scène een trigger warning te verlangen. Het is onderdeel van onze echte wereld, dus logischerwijs ook van de fictieve. Met verhullen winnen we niks. Maar het vele gebruik ervan – mager uitgewerkt, soms nog geromantiseerd ook – zorgt onbedoeld voor de aanname dat het allemaal wel meevalt. Voor een collectieve ongevoeligheid en moeheid.

Zelf word ik er ook moe van. Steeds diezelfde beeldvorming. In de eerste plaats het personage dat tijdens de (bijna-)aanranding een ‘vechtreactie’ vertoont: gillen, duwen, tussen de benen trappen, slaan met glitterig handtasje. Of (ook) een succesvolle vluchtreactie – uiteraard met afgebroken hak of gewoon helemaal zonder schoen.

Bevriezingsreactie

Ik weet dat het fictie is, makers hebben creatieve vrijheid en die is hun gegund. Maar wanneer je beseft dat specifiek bij seksueel geweld een ‘freeze-reactie’ (bevriezingsreactie van de hersenen) veelvuldig voorkomt, dan vind ik dat wel een gemiste kans. Natuurlijk zorgen vechten en vluchten voor actie, maar ik zie persoonlijk aangrijpender en verrassender scènes voor me waarin het personage bevriest.

In de tweede plaats van de absolute kokervisie op de gebeurtenis zelf. Als die voorbij is, is het voorbij. Of als we écht geluk hebben, worden we nog getrakteerd op dat shot op het politiebureau, aangifte doen als zaligmakende oplossing voor alles (in werkelijkheid doet maar een zeer klein percentage dat). Het personage dat het overkomt denkt er daarna niet meer aan, is niet meer bang, en heeft drie scènes later geweldige zorgeloze stomende seks met dito orgasme. Hoe zou het zijn als een personage tijdens die seks een herbeleving krijgt, dat ze een pauze inlassen, een belangrijk gesprek hebben terwijl ze een tosti eten en ze daarna tussen de kruimels alsnog lekker klaarkomen?

Vragen

Beste filmmakers, scenarioschrijvers, mede-boekenschrijvers en andere creatieve makers, graag daag ik jullie uit met de volgende vragen:

1. Heb je seksueel geweld écht nodig voor je verhaal? Of kun je ook eens een ander spanningselement bedenken? Ja, seksueel geweld is een reëel gevaar. Maar wel een veelgebruikt gevaar. Je kunt ook heus van andere angsten wakker liggen: werk, kinderen, geld, gezondheid, familieruzie, oorlog, klimaatverandering. Zo ja:

2. Kun je het seksuele geweld eens op een andere manier in beeld brengen? Moet de pleger per se man zijn en het slachtoffer per se vrouw? Zijn er alternatieven voor die eeuwige handtasmepper en onbekende aanrander uit de bosjes? Heeft jouw verhaal wel een groepsverkrachting (‘hoe erger, hoe beter’) nodig of kun je hetzelfde vertellen met een subtielere vorm van seksueel geweld?

3. Werkt deze ongewenste seksuele ervaring door in het verhaal erna? Wat is het effect op de karakterontwikkeling van degene die het overkomt? Hoe zit dat met de pleger: houdt het die nog bezig? En kan er alsjeblieft een andere ‘afsluiting’ komen dan dat politiebureau? We kunnen niet allemaal zo’n uitblinker als Sex Education schrijven, maar elk genre biedt zijn eigen mogelijkheden voor (subtiele) aandacht voor de impact van seksueel geweld.

Als je het in je verhaal gebruikt, doe het dan met verve. Dank jullie wel.

Carlie van Tongeren is auteur van jeugd- en non-fictieboeken en aspirerend scenarioschrijver. Ze beschrijft haar eigen proces na aanranding in ‘Van weerzin naar weer zin’ (non-fictie) en ‘Het meisjesmanifest’ (fictie). In maart is ze gastcolumnist voor volkskrant.nl/opinie.